Zegar słoneczny w typie kompasu walcowego

Słońce, podług różnych godzin tego samego dnia, tudzież podług różnych dni w roku, do coraz innej wysokości dochodzi; i na tej właśnie zasadzie zrobiony jest kompas niniejszy, który wymierzając wysokości słońca cieniem od skazówki rzuconym, pokazuje godzinę tejże wysokości odpowiadającą. Cytat z instrukcji dołączonej do kompasu walcowego lapidarnie opisuje sposób jego działania. Tarczą zegara jest wykres, który tworzą podziałki: pionowa godzinowa i pozioma dla miesięcy i dni roku. Naniesione na tę siatkę krzywe wyrysowane na podstawie położenia słońca w poszczególnych porach dnia i roku pozwalają ustalić czas. Aby go właściwie odczytać należy umieszczoną na szczycie walca wskazówkę obrócić na bieżący dzień miesiąca, a następnie ustawić ją frontem do słońca. Cień, który rzuci na wykres wskaże godzinę. Choć opis wydaje się zawiły, wystarczy niewielka wprawa i słoneczna pogoda, by ten niewielki gnomon stał się użytecznym czasomierzem. Trzeba jednak pamiętać, że pomiar czasu jest prawidłowy tylko na szerokości geograficznej, dla której przygotowany został wykres. W tym przypadku jest to położenie warszawskiego Obserwatorium Astronomicznego (52^o13’), jak również na odległość do pół stopnia, czyli około 55 kilometrów, od tego równoleżnika.

Tarczę zegara wykonał Jan Baranowski (1800–1879), astronom, który w latach 1825–1869 pracował w warszawskim Obserwatorium Astronomicznym mieszczącym się w Ogrodzie Botanicznym przy Alejach Ujazdowskich. To właśnie tam Baranowski stworzył wykres, który określał w podziałce czasowej wysokość słońca w Warszawie w każdy dzień roku kalendarzowego. Jan Baranowski był dyrektorem Obserwatorium, od 1862 roku wykładał także w Szkole  Głównej Warszawskiej – kuźni polskiego pozytywizmu.

Zegar wyrabiano masowo w Warszawie w słynącym z precyzji i fachowości Instytucie Optycznym Jakuba Pika (1845 -1886). Ten optyk i mechanik cieszył się wśród warszawiaków opinią żarliwego patrioty oraz pasjonata i popularyzatora wynalazków. Zaprojektowany i wykonany przez niego gnomon jest lekki, waży zaledwie 82 gramy, ma składaną i wsuwaną w walec wskazówkę, instrukcję obsługi w języku polskim oraz zabezpieczające wszystkie elementy etui. Te praktyczne rozwiązania przyczyniły się do tego, że używano go na prowincji Królestwa Polskiego do końca XIX wieku. Wciąż był tańszy od coraz popularniejszych zegarów mechanicznych, bywał od nich precyzyjniejszy, choć zależał od kaprysów pogody.

Zegar słoneczny w typie kompasu walcowego
WYKRES JAN BARANOWSKI
WYK. INSTYTUT OPTYCZNY JAKUBA PIKA
WARSZAWA; WYKRES (1837–1844), WYK. PO 1845
DREWNO, PAPIER, TEKTURA, BLACHA, DRUK
MHW 28245/A–C
ZEGAR: 12,7 × 3,1 CM
INSTRUKCJA: 19,2 × 24,2 CM
ETUI: 13,2 × 3,9 CM

Fotografia: