Kompleks Pałacu

Życie społeczne stalinowskiego wieżowca w kapitalistycznej Warszawie

Michał Murawski, młody brytyjski antropolog o polskich korzeniach, nie jest uwikłany w lokalne dyskusje ani obarczony emocjami, które zwykle towarzyszą badaczom-tubylcom zajmującym się Pałacem Kultury i Nauki. Z dystansu ukazuje więc nie tylko kulisy powstania tego kłopotliwego daru Związku Radzieckiego dla Warszawy, ale i całą złożoność jego funkcjonowania po przełomie 1989 roku do dziś. Interesuje się w równym stopniu wyobraźnią zbiorową – miejskimi legendami o podziemnych korytarzach, ekscentrycznymi pomysłami na Pałac z czasu transformacji, dyskusjami i konfliktami wokół zagospodarowania otaczającego go placu Defilad, trudnymi do rozstrzygnięcia kwestiami własności gruntów pod placem, a nawet pałacową fauną – kotami i sokołami.

Wszystko to składa się na tytułowy „kompleks Pałacu” – mieszankę uwielbienia i nienawiści – oraz pokazuje skomplikowane relacje Pałacu z miastem.

Książka Kompleks Pałacu. Społeczne życie stalinowskiego wieżowca w kapitalistycznej Warszawie autorstwa mieszkającego w Wielkiej Brytanii antropologa, Michała Murawskiego, jest analizą funkcjonowania warszawskiego Pałacu Kultury i Nauki w tkance miasta – zarówno fizycznej, jak i społecznej. Obiektem zainteresowań autora jest obecność Pałacu poza jego murami, w różnych dziedzinach życia w Warszawie.

Tytułowy „kompleks Pałacu”

Tytułowy „kompleks Pałacu” opiera się na dwuznaczności słowa „kompleks” w języku polskim. Odnosi się zarówno do emocji warszawiaków związanych z Pałacem i jego kłopotliwej obecności w samym środku miasta (psychologiczne znaczenie słowa „kompleks”), jak i do funkcji tej budowli w mieście, a raczej jej wielofunkcyjności i złożoności relacji, w które wchodzi zarówno na poziomie urbanistyczno-architektonicznym, jak i społecznym („kompleks” jako zbiór elementów stanowiących całość).

Murawski analizuje „kompleks Pałacu” na sześciu różnych poziomach interakcji między budowlą a Warszawą: polityczno-ekonomicznym, społecznym, przestrzenno-estetycznym, semiotyczno-dyskursywnym oraz „nietypowym”. Na podstawie tych rozważań dochodzi on do wniosku, że Pałac Kultury funkcjonuje de facto z wielkim powodzeniem nie tylko jako architektoniczna dominanta Warszawy, widziana z niemal każdego punktu w mieście, lecz także jako miejsce, w którym zawiązują się i utrwalają relacje międzyludzkie. Możliwe jest to dzięki temu, że Pałac Kultury pozostaje własnością publiczną (należy do m.st. Warszawy), co z kolei uwarunkowane jest skomplikowaną sytuacją własnościową gruntów, na których znajduje się plac Defilad. Autor dochodzi do kontrowersyjnego wniosku, iż zakorzeniona w myśli architektonicznej i urbanistycznej socrealizmu idea „rewolucyjnego przeobrażenia miasta” okazała się trwalsza niż sam system, który ją stworzył. Innymi słowy, Pałac Kultury wciąż, mimo przemian politycznych i ekonomicznych, z powodzeniem spełnia rolę przewidzianą dla niego przez jego twórców i pomysłodawców z lat 50. XX wieku.

Kulisy powstania Pałacu Kultury i Nauki

Michał Murawski poddaje analizie kulisy powstania Pałacu Kultury i Nauki, który został otwarty w 1955 roku oraz osadza je w kontekście ówczesnej radzieckiej myśli estetycznej. Następne omawia jego późniejsze dzieje, ze szczególnym uwzględnieniem przemian oraz koncepcji zagospodarowania placu Defilad po 1989 roku, pomysłów na przekształcenia, a nawet wyburzenie Pałacu, a także roli zwierząt (kotów i sokołów) w medialnym dyskursie na temat Pałacu. Osobne miejsce poświęca omówieniu „nietypowej” korespondencji, która napływała i wciąż napływa do biur Pałacu Kultury. Rozważania Murawskiego oparte są na oryginalnych badaniach empirycznych, które przeprowadził zatrudniwszy się m.in. jako pracownik administracji Pałacu. Metodologia, którą nazwał „pałacologią” miała odzwierciedlać skalę i charakter obiektu badań. Oryginalne podejście badacza oraz niejednokrotnie kontrowersyjne wnioski możliwe były dzięki spojrzeniu naukowca „z zewnątrz”, nieuwikłanego w lokalne dyskusje i nieobarczonego emocjami, które nieuchronnie towarzyszą zajmującym się Pałacem Kultury badaczom z Warszawy.

Publikacja w języku polskim została opracowana na podstawie pracy doktorskiej dr Michała Murawskiego The Palace Complex: The Social Life of a Stalinist Skyscraper in Capitalist Warsaw obronionej w grudniu 2013 roku na University of Cambridge (Division of Social Anthropology), promotor: prof. Caroline Humphrey.

Michał Murawski

Urodzony w Warszawie, w 1984 roku, jest antropologiem kultury. Jego doktorat obroniony na Uniwersytecie w Cambridge dotyczy funkcjonowania Pałacu Kultury i Nauki w post-socjalistycznej Warszawie. Podczas pobytu badawczego w Warszawie (2008–2010) zatrudnił się jako „stażysta-doktorant” w Zarządzie Pałacu Kultury i Nauki, gdzie zbierał materiały jako obserwator uczestniczący. Jego artykuły i recenzje są publikowane w zagranicznych oraz polskojęzycznych czasopismach naukowych i popularnych, m.in. „Anthropology Today”, „Journal of the Royal Anthropological Institute”, „European Journal of Sociology”, „Laboratorium: Russian Review of Social Research”, „Informationen zur modernen Stadtgeschichte”, „Kultura Liberalna”, „Kultura Popularna”.

Obecnie wykłada antropologię architektury, miast i kultury materialnej jako stypendysta Mellon Foundation na University College London. Rozwija nowe projekty badawcze i kuratorskie: na temat miasto- i wspólnoto-twórczych funkcji architektury monumentalnej oraz o estetyce i materialności domów-więzień: przestrzeni mieszkalnych przekształconych w miejsca aresztu, lub przestrzeni dyplomatycznych przekształconych w miejsca azylu.

Autor: Michał Murawski
Tłumaczenie i redakcja naukowa: dr Ewa Klekot
Redaktor prowadząca: Małgorzata Mycielska
Redakcja: Małgorzata Jurkiewicz
Korekta: Julia Odnous
Indeks nazwisk: Anna Jurkiewicz
Fotoedycja: Katarzyna Iwańska
Projekt graficzny i skład: Krzysztof Bielecki