08.04.2020 / Aktualności, Kolekcje Muzeum Warszawy, Kultura online

Gabinet Galanterii Patriotycznej: Pamięć cenniejsza niż złoto

W Gabinecie Galanterii Patriotycznej w Muzeum Warszawy przechowywane są zagadkowe przedmioty: pierścionek z żelaza, czarny naszyjnik w kształcie łańcucha, broszki zmontowane z gotowych elementów, obrączki z tajemniczymi napisami…

To biżuteria, którą noszono nie dla ozdoby i nie po to, by pochwalić się zamożnością czy szlachetnym pochodzeniem. Jeśli nawet pierścionki były z cennego kruszcu, złoto pokrywano czarną emalią lub farbą, podkreślając w ten sposób, że prawdziwa ich wartość nie jest materialna. Noszenie tej biżuterii było znakiem sprzeciwu wobec zaborcy i świadectwem pamięci o bohaterach. Dziś odczytywanie jej znaczeń może być ciekawą lekcją historii.

Żelazny pierścień pokryty jest napisami. Na złotej, owalnej tarczy wygrawerowano: Książę Józef Poniatowski, na zewnętrznym obwodzie sentencję: Żył dla ojczyzny zmarł dla Sławy i datę śmierci księcia, wewnątrz obrączki można odczytać ostatnie wypowiedziane przez niego słowa: Bóg mi powierzył Honor Polaków Jemu go tylko oddam.

Według tradycji pierścień wykonano z podków konia, na którym książę Józef zginął w nurtach Elstery 19 października 1813 roku, ochraniając odwrót wojsk Napoleona po przegranej bitwie pod Lipskiem. Wobec nieuchronnej klęski Francuzów wierne cesarzowi pozostały jedynie wojska saskie oraz polskie, dowodzone przez księcia Józefa Poniatowskiego.

Minister wojny Księstwa Warszawskiego, znany w Warszawie bon vivant, gospodarz ekskluzywnych przyjęć w Pałacu pod Blachą, dzięki odwadze i wierności przysiędze złożonej Cesarzowi Francuzów wszedł do panteonu polskich bohaterów narodowych.

---

Z Olszynki. Dnia 25 lutego 1831 r – takie napisy widnieją na złotej tabliczce umieszczonej na złączeniu ramion drewnianego krzyżyka. W czasie powstania listopadowego 25 lutego 1831 pod Grochowem wojska polskie dowodzone przez gen. Józefa Chłopickiego, broniąc Warszawy zmierzyły się z armią carską.

Główną pozycją Polaków był mały zagajnik olchowy pod wsią Grochów, który stał się miejscem krwawej bitwy. Polacy odpierali kolejne szturmy Rosjan, a lasek przechodził wielokrotnie z rąk do rąk. Zacięta walka przeszła do historii jako bój o Olszynkę Grochowską. Po klęsce powstania w kraju i na emigracji popularne były krzyżyki i pamiątki z drewna olchowego, które – jak utrzymywano – pochodziło z pola bitwy.

---

Dekorację pokrytej czarną emalią obrączki stanowi korona cierniowa, po bokach umieszczono krzyż, gałązkę palmową oraz daty (25 –27 lutego, 8 kwietnia 1861).

25 lutego 1861 roku w Warszawie odbyła się w manifestacja patriotyczna, zakończona licznymi aresztowaniami. Dwa dni później studenci warszawskich uczelni zorganizowali protest, domagając się uwolnienia zatrzymanych, reform społecznych oraz gwarancji praw obywatelskich.

Do manifestujących na Krakowskim Przedmieściu wojsko rosyjskie otworzyło ogień. Pięciu uczestników protestu zginęło od kul. Śmierć Pięciu Poległych stała się dla Polaków symbolem carskiego terroru, a ich pogrzeb przekształcił się w kolejną demonstrację. 8 kwietnia 1861 to data manifestacji na Placu Zamkowym i masakry bezbronnych demonstrantów, podczas której zginęło około 100 osób.

---

Broszka w formie czarnej korony cierniowej z gałązką palmową. Pięć złotych gwiazdek między cierniami symbolizuje Pięciu Poległych. Przypadkowe ofiary manifestacji patriotycznej stały się zbiorową figurą męczeństwa Polaków. Datę ich śmierci grawerowano na pierścieniach i obrączkach, a liczba pięć weszła do symboliki narodowej.

Kim byli, zanim stali się bohaterami? 27 lutego 1961 roku na Krakowskim Przedmieściu zginęli: czeladnik krawiecki Filip Adamkiewicz, uczeń gimnazjum Michał Arcichlewicz, robotnik Karol Brendel oraz właściciele ziemscy: Marceli Paweł Karczewski i Zdzisław Rutkowski.

---

Polskie barwy połączone z błękitem Litwy wyrażają nadzieję na odrodzenie niepodległej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Wewnątrz obrączki wygrawerowano napis: Pamiątka męczenników. Ludwik Jaroszyński 21 sierp., Ludwik Ryll, Jan Rzonca 26 sierp. 1862.

Nazwiska należą do zamachowców. Wszyscy trzej byli młodymi członkami polskich organizacji przygotowujących wybuch powstania narodowego. Ludwik Jaroszyński miał 22 lata, gdy 3 lipca 1862 roku porwał się na życie namiestnika Królestwa Polskiego Wielkiego Księcia Konstantego.

Dziewiętnastolatek Jan Rzońca wraz z Ludwikiem Ryllem 7 sierpnia 1862 usiłowali zabić margrabiego Aleksandra Wielopolskiego, próbę tę Rzońca ponowił jeszcze 15 sierpnia, również nieskutecznie. Wykonawcy nieudanych zamachów zostali pojmani i straceni na warszawskiej Cytadeli. Obrączka upamiętnia daty ich śmierci.

---

Na jednej ze spinek na ciemnoczerwonym polu przedstawiony jest Orzeł w koronie, na drugiej – Pogoń. Na krawędzi spinki z Orłem znajduje się napis: Litwę z Koroną, na spince z Pogonią – Racz zjednoczyć, Panie. Na otoku spinki z Pogonią można dostrzec miniaturową kotwicę, w tym samym miejscu na spince z Orłem – krzyżyk. Nie ma wątpliwości, dlaczego ta para różnych spinek do mankietów stanowiła komplet.

---

Broszka skomponowana z kilku symbolicznych elementów. W koronę cierniową wpleciony jest krzyż z gałęzi nawiązujący do olchowych krzyżyków upamiętniających bitwę pod Olszynką Grochowską. Na krzyżu zawieszona jest kotwica, a kompozycję dopełnia gałązka palmowa. Połączenie krzyża z kotwicą, popularne w ornamentyce tamtego czasu oznaczało nadzieję pokładaną w Bogu.

---

Skromną ozdobą tego pierścionka jest zielono-biało emaliowana tarcza, na której w prostokątnych polach umieszczono znaki krzyża, serca i kotwicy. Krzyż oznacza wiarę, kotwica – nadzieję, serce – miłość. Symbole trzech cnót teologicznych były powszechne w ornamentyce biżuterii okresu żałoby narodowej i przywoływane w równej mierze w znaczeniu religijnym, jak i uczuć i powinności wobec ojczyzny.

---

Przykład żałobnej biżuterii patriotycznej: naszyjnik i bransoletka w postaci łańcucha symbolizującego niewolę, ozdobione krzyżem, kotwicą i sercem –symbolami wiary, nadziei i miłości. Tradycyjny element naszyjnika czyli łańcuszek zamieniony tu został na łańcuch o dużych, ciężkich ogniwach, uzmysławiających brzemię niewoli i opresji.

---

Bransoletka złożona z sześciu owalnych medalionów z przedstawieniami orłów. Orzeł z koroną jest tu zwycięski – ukazany na gałązkach laurowych. Medaliony mogły być dowolnie łączone za pomocą sznurka lub tasiemki.

---

Przykład masowo produkowanej biżuterii patriotycznej, montowanej z gotowych elementów, które można było zestawiać w dowolnych konfiguracjach. Wśród tych elementów znalazło się popiersie Tadeusza Kościuszki, jest też Orzeł Biały oraz kotwica symbolizująca nadzieję, stałość i wierność.

Kotwica występuje tu samodzielnie, nie towarzyszą jej krzyż ani serce, co jest charakterystyczne dla galanterii patriotycznej przełomu XIX i XX wieku. Kotwica w zestawieniu z Orłem oznacza wierność idei niepodległej Polski. Wisior powstał prawdopodobnie z okazji 100-lecia insurekcji kościuszkowskiej lub 100-lecia śmierci Kościuszki.

---

13 czerwca 1915 roku we wsi Rokitna na Ukrainie 2 szwadron II Brygady Legionów Polskich pod dowództwem rotmistrza Zbigniewa Dunin-Wąsowicza zaatakował wojska rosyjskie. Ułani sforsowali trzy linie wroga, co zostało okupione stratą niemal całego stanu oddziału.

Szarża kawalerii przyrównywana do wyczynu szwoleżerów pod Somosierrą działała przez lata na wyobraźnię polskiej młodzieży i pozostawała wzorem bohaterstwa i patriotyzmu.

Na podstawie katalogu Gabinetu Galanterii Patriotycznej, opracowanego przez Jolantę Niklewską.

Przeczytaj również o warszawskich syrenach z naszych zbiorów.