Jak powstała ulica Okopowa, czyli o topografii Woli

Muzeum Woli to oddział Muzeum Warszawy wysunięty najbardziej na zachód w obrębie miasta. Siedziba Muzeum – Pałacyk Sikorskiego stoi przy ulicy Srebrnej, wytyczonej w 1865 roku, łączącej ulicę Twardą i Towarową.

Towarowa biegnie na północ – możliwe, że po dawnej linii rzeki Drny – i na wysokości ul. Wolskiej przechodzi w Okopową. Tędy do 2. poł. XIX w. przebiegała zachodnia administracyjna granica Warszawy.

Okopy Lubomirskiego

Granica w tym kształcie powstała pod wpływem groźby wybuchu epidemii dżumy w 1770 roku. By chronić mieszkańców, na rozkaz marszałka wielkiego koronnego Stanisława Lubomirskiego, usypano potężny wał ziemny, do dziś dnia zwany Okopami Lubomirskiego. Wał miał charakter kontrolno-sanitarny. Miał ochronić stolicę przed zarazą, odizolować miasto poprzez regulację przepływu ludności.

Jaki wygląd okopy nadały tej części Warszawy?

Na zewnątrz wałów znajdowała się fosa, od wewnątrz zaś ogrody, pola uprawne, nieużytki, wyrobiska gliny. W wielu miejscach wał usypano w sporej odległości do najbliższych zabudowań, gdzie indziej oddzielał on jedne budynki od drugich.

Prześledzić to można dokładnie na planie Korpusu Inżynierów Wojskowych „wymierzonym w latach 1818 i 1819”. Reprint wydało Muzeum Warszawy. Omawiany plan stolicy z początku XIX wieku uzupełniono o opracowanie autorstwa Henryka Bartoszewicza i Pawła E. Weszpińskiego. Mapę i towarzyszącą książkę można zakupić także w internetowym sklepie muzealnym. Oryginał można obejrzeć w Muzeum Woli.

Na wspomnianej mapie, wydanej w 1825 roku, widać już ulicę, którą utworzono po wewnętrznej stronie wału, wzdłuż nasypu. Wały zostały wówczas także odnowione i odbudowane jako zapora celna.

Oprócz funkcji sanitarnej i celnej okopy mogły mieć także znaczenie militarne, o czym wspomina się w wielu miejscach, lecz, jak wyjaśnia Paweł Weszpiński, znaczenie militarne okopów było znikome – pod warunkiem obsadzenia działami – jak miało to miejsce w czasie insurekcji kościuszkowskiej.

Zachodnia granica Warszawy wytyczona została zatem pod naporem naciągającej dżumy. W 1770 roku do wybuchu epidemii ostatecznie nie doszło – zatem zaraza w tamtych tygodniach pozostała groźbą, widmem. Mieszkańców Warszawy uratowała zima. XVIII – wieczny wał ziemny nadał stolicy kształt półkola opartego o Wisłę. To ograniczyło rozwój przestrzenny miasta na kolejne 145 lat.

Okop zamieniono w szeroką ulicę dopiero w 1875 roku, po tym jak zlikwidowano opłaty od wwozu towarów do miasta. Wał Marszałka Lubomirskiego istniał zatem przez ponad 100 lat. Post-okopowe ulice Towarowa i Okopowa, pozostają w niemal niezmienionym kształcie do dziś. Zniknęły jedynie budynki rogatek.

Rogatki Kubickiego

Przy 10 przejściach wyznaczonych na całej długości wału ziemnego wybudowano w latach 1816-1823 10 par niewielkich budynków rogatek miejskich. Zaprojektował je Jakub Kubicki. Na interesującym nas odcinku wolskim powstały rogatki Jerozolimskie z placem przeładunkowym, zamienionym później na plac Artura Zawiszy, dalej na północ rogatki Wolskie i Powązkowskie (już nie istnieją).

Rogatki Wolskie znajdowały się w wyjątkowym miejscu, na styku ważnych szlaków komunikacyjnych w obrębie samego miasta i szerzej, kraju. Stały na skrzyżowaniu ulic Chłodnej i Wolskiej z Towarową i Okopową. Kilkadziesiąt metrów dalej w 1867 roku założono słynny bazar Kercelak.

Granica Warszawy opierała się na nieistniejących już wówczas okopach aż do 1882 roku. Nastąpiła jednak wówczas jedynie drobna zmiana. Na Woli było to zaledwie kilka ulic dodanych do administracyjnego obszaru Warszawy poza ulicą Towarową i Okopową, to znaczy kwadrat między ulicami Wolską, Młynarską i Żytnią oraz cmentarze Powązkowski i Żydowski.

Ostatecznie Okopy straciły znaczenie jako granica dopiero w 1916 roku, kiedy to okupacyjne władze niemieckie dokonały inkorporacji przedmieść i powiększyły Warszawę trzy i pół krotnie. Wówczas po raz pierwszy współczesna Wola została scalona jako obszar miasta.

*Aut. Wunderlich Erich (1889 – 1945), Ulica Wolska, wiejska drewniana zabudowa po obu stronach jezdni, wzdłuż szosy kaliskiej, Warszawa, 4 sierpnia 1918 rok, AF 18016*

Zdjęcie główne: Aut. Ślusarski Józef, Ulica Towarowa, pocztówka, AI 9674