Zegar karetowy

Zegar z mechanizmem o wychwycie wrzecionowym, regulatorem balansowym i naciągiem sprężynowym chodu i bicia oraz repetierem i funkcją budzika jest sygnowany na tylnej płycie przez Jana Michała Gugenmusa (1705–1775), jednego z najwybitniejszych zegarmistrzów działających w Warszawie w trzeciej ćwierci XVIII wieku. Przybył on do Warszawy w 1743 roku z Bawarii, będącej ówcześnie ważnym ośrodkiem zegarmistrzostwa, i otworzył warsztat przy ulicy Świętojańskiej. Jego działalność przypadła na okres rozkwitu zegarmistrzostwa w stolicy. W 1752 roku Gugenmus był współzałożycielem cechu zegarmistrzów warszawskich, a w następnym roku został wybrany starszym cechu. Od średniowiecza cechy organizowały miejskie rzemiosło i handel, dbały o wykształcenie uczniów i czeladników, jakość wyrobów i ich ceny. Powołanie cechu było nobilitujące dla warszawskich zegarmistrzów.

Na tylnej płycie mechanizmu zegara, obok nazwiska twórcy figurują dwie litery: S. H. – skrót od słów servitoratus horologi, oznaczających zegarmistrza pracującego dla monarchy i wyłączonego spod władzy miejskiej. Gugenmus godność tę otrzymał 14 marca 1765 roku od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732–1798, króla Polski 1764–1795). Funkcja serwitora zobowiązywała do sprawowania opieki nad królewskimi zegarami oraz dostarczania na dwór własnych wyrobów. Oprócz uznania dawała również wymierne korzyści, ponieważ otwierała drogę do arystokratycznej klienteli. Prezentowany zegar jest przedmiotem luksusowym, odpowiadającym gustom i potrzebom bardzo zamożnych odbiorców.

Mechanizm został umieszczony w srebrnej, repusowanej kopercie, na której wśród stylizowanych muszli (rocaille) przedstawiono Herkulesa, Marsa i górującą nad nimi boginię mądrości Atenę. Scena ma charakter alegoryczny – obrazuje prymat rozumu nad siłą. Misterną oprawę zabezpiecza dodatkowe etui. Ażury w kopercie oraz okrągłe prześwity w futerale pozwalały usłyszeć dźwięk wybijanych godzin i kwadransów. Ten typ zegara był bardzo popularny w XVIII wieku. Wyrabiano go w wielu ośrodkach – jednym z najbardziej znaczących był bawarski Friedberg. Srebrne obudowy są dziełami złotników, którzy często ich nie sygnowali, tak jak w przypadku tego zegara. Repusowane koperty były specjalnością pracowni augsburskich, skąd rozsyłano je po całej Europie.

Zegar karetowy zawieszano wewnątrz powozu. Repetier wybijający po jego uruchomieniu minione godziny oraz budzik usprawniały kontrolę czasu w podróży.

Zegar karetowy
JAN MICHAŁ GUGENMUS
WARSZAWA; POŁ. XVIII W.
SREBRO, MOSIĄDZ, EMALIOWANIE, REPUSOWANIE
MHW 17101
ZEGAR: 18,1 × 11,3 × 6,1 CM
ETUI: 12,9 × 12,7 × 5,9 CM
MHW 17101/a-b

Fotografia: