Jak (się) uczyć o „Pamiętniku z powstania warszawskiego”

Wykłady popularyzatorskie skierowane do młodzieży, uczniów i nauczycieli. Odnoszą się do kulturowych i społecznych odczytań „Pamiętnika z powstania warszawskiego” oraz przybliżają sylwetki bohaterów dzieła Białoszewskiego, którzy stanowią część wystawy „Białoszewski nieosobny”.

Materia miasta w „Pamiętniku z powstania warszawskiego”. Funkcje rzeczy – destrukcja i nowe życie

Prowadząca przedstawi obraz zniszczenia Warszawy w „Pamiętniku z powstania warszawskiego”, badając, jak narrator tego utworu pokazuje wojenne zmiany w materii miasta. Miron Białoszewski notuje nie tylko systematyczne akty destrukcji, ale także powstawanie nowych obiektów wspierających życie wspólnotowe i walkę, jak barykady, kuchnie i dobrze wyposażone piwnice. Równocześnie prowadzi narrację wokół małych przedmiotów, cennych w czasie wojny. Zmiany w materii miasta są związane z nowymi funkcjami, jakie musiały pełnić podwórka, piwnice, ulice, zagrodzone przez barykady na linii ostrzału i obrony. Nowe życie materii miasta związane jest z nowym wymiarem relacji międzyludzkich. W „Pamiętniku z powstania warszawskiego” narracja o zniszczeniu miasta łączy się z nowym widzeniem dokumentarnym i poetyckim, a także przedstawieniem świata rzeczy jako nieoddzielnych od ludzkich losów.

Anna Sobolewska – prof. dr hab., eseistka i historyk literatury. Od 1974 r. związana z Instytutem Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk; wiceprezes Fundacji im. Mirona Białoszewskiego. Autorka m. in. książek: „Mistyka dnia powszedniego. Poetyka doświadczeń wewnętrznych” (1992), „Maksymalnie udana egzystencja. Szkice o życiu i twórczości Mirona Białoszewskiego” (1997), „Cela. Odpowiedź na zespół Downa” (2002, książka nominowana do nagrody literackiej „Nike”). Bierze aktywny udział w pracach Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów oraz – od czasu urodzenia córki Cecylii z zespołem Downa – w pracach krajowych i zagranicznych stowarzyszeń rodziców dzieci z niepełnosprawnością umysłową.

Osobne narracje okupacyjne: Hering, Białoszewski, Murawska

Wykład dotyczy przeżyć okupacyjnych przetworzonych w formę opowiadań przez Ludwika Heringa oraz zawartych we wspomnieniach Ludmiły Murawskiej. Ważnym jego elementem jest wydobycie kontekstów ich powstania, odrębności oraz konfrontacja z „Pamiętnikiem z powstania warszawskiego” Mirona Białoszewskiego. Igor Piotrowski stara się wskazać najważniejsze różnice, ale i punkty wspólne dla tych trzech świadectw. Użyteczna okazała się zaczerpnięta z praktyki całej trójki kategoria osobności.

Igor Piotrowski – adiunkt w Zakładzie Historii Kultury, współzałożyciel i od 2017 roku kierownik Pracowni Studiów Miejskich w Instytucie Kultury Polskiej. Zajmuje się historią kultury polskiej, przestrzenią Warszawy i kulturowymi kontekstami kartografii. Autor książek: „Chłodna. Wielkość i zapomnienie warszawskiej ulicy w świetle literatury pięknej, wspomnień i fotografii…” (2007), „Pieśń i moc. Obieg pieśni codziennych Franciszka Karpińskiego w kulturze polskiej XIX i XX wieku” (2012). Współredaktor tomów zbiorowych, m.in. serii „Topo-Grafie”.

Co słychać w „Pamiętniku z powstania warszawskiego”

Prelekcja poświęcona roli rytmu oraz dźwięków w „Pamiętniku z powstania warszawskiego”. O tym, w jaki sposób rytm opowieści staje się narzędziem pozwalającym wyrazić doświadczenie powstania. O dużych i małych rytmach codzienności powstańczej Warszawy i o tym, jak zmieniają się one wraz z rozpadem przestrzeni miasta. Oraz o związkach rytmu opowieści i rytmu doświadczenia z warstwą dźwiękową tekstu.

Maciej Byliniak – badacz i popularyzator dźwiękowej spuścizny Mirona Białoszewskiego – nagrań magnetofonowych i radiowych. Edytor 13. i 14. tomu „Utworów zebranych” Mirona Białoszewskiego (wiersze rozproszone i niepublikowane, 2017, we współpracy z Marianną Sokołowską) oraz płyt „Miron Białoszewski plays Adam Mickiewicz Dziady” (2012) i „Białoszewski do słuchu” (2014) wydanych przez Bôłt Records. Współautor instalacji „Szumy, zlepy, dźwięki” (2011) opartej na nagraniach magnetofonowych Białoszewskiego. Redaktor, tłumacz.

Miron Białoszewski – poeta codzienności i rzeczy ostatecznych, przeżywanych razem z ludźmi

„Liczyli wciąż na ocalenie, więc może nie [byli] skazani?”
– „Pamiętnik z powstania warszawskiego” wyraża najpełniej tę Mironową filozofię przetrwania.

Wykład odpowiada na pytanie, co znaczą słowa: „Nie dopuścić do katastrofy na tym jednym kawałku”? Lekcja dotyczy etycznego przesłania utworu Mirona Białoszewskiego.

Tadeusz Sobolewski (Fundacja im. Mirona Białoszewskiego) – dziennikarz Gazety Wyborczej, absolwent polonistyki UW, krytyk i publicysta. Autor eseistycznych książek (m.in. „Dziecko Peerelu” (2000), „Malowanie na Targowej” (2003), „Kino swoimi słowami” (2012). W roku 1970 znalazł się w kręgu przyjaciół Mirona Białoszewskiego. Jego portret zawarł w książce „Człowiek Miron” (2012). Współautor telewizyjnej adaptacji „Pamiętnik z powstania warszawskiego” w reż. Marii Zmarz-Koczanowicz (2004).

O „Pamiętniku z powstania warszawskiego”

Białoszewski długo dochodził do tego dzieła (istotne przeżycie – pamięć – wzmianki o powstaniu w tekstach dziennikarskich – opowiadanie – pisanie). W końcu powstał „Pamiętnik z powstania warszawskiego”, arcydzieło, które przyniosło autorowi popularność.

Książka inspiruje do dzisiaj nie tylko interpretacyjnie, ale jest też używana w sporach politycznych. Pamiętnik jawi się jako tekst antymitologiczny i mityzujący zarazem. Wojna w Ukrainie stała się nowym kontekstem lektury. Bruliony „Pamiętnika z powstania warszawskiego” stały się inną książką.

Adam Poprawa (Uniwersytet Wrocławski) – filolog, pisarz. Autor wielu publikacji nt. twórczości Białoszewskiego, edytor odcenzurowanej wersji „Pamiętnika z powstania warszawskiego” (2014), poszerzonego wydania „Języka poetyckiego Mirona Białoszewskiego Stanisława Barańczaka” (2016), wyboru dziennikarskich tekstów Białoszewskiego (2022), współedytor „Białoszewskiego przed Dziennikiem” (2010). Prozaik zainspirowany dziełem Mirona Białoszewskiego.

Narracja pacyfistyczna

Wykład poświęcony mówionej formie „Pamiętnika z powstania warszawskiego” i roli oralności w tym utworze i w opowiadaniu o traumatycznych wydarzeniach XX-wiecznej historii. Jaki jest cel i znaczenie odwoływania się przez Białoszewskiego do żywej, ustnej opowieści i języka potocznego w „Pamiętniku z powstania warszawskiego”, również w odniesieniu do opowieści powstańczych pozyskiwanych metodą ustną. Utwór Białoszewskiego jako narracja empatyczna o wymowie pacyfistycznej.

Agnieszka Karpowicz (Uniwersytet Warszawski) – dr hab., prof. UW w Instytucie Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego, wiceprezes Fundacji im. Mirona Białoszewskiego. Literaturoznawczyni, kulturoznawczyni, mironolożka. Współautorka mapy Warszawy Mirona Białoszewskiego, współkuratorka wystawy Znikające krajobrazy. „Opowieść przestrzenna” Mirona Białoszewskiego w Muzeum Warszawskiej Pragi (2016), współkuratorka wystawy „Białoszewski nieosobny” w Muzeum Woli (2022). Autorka książek: „Kolaż. Awangardowy gest kreacji” (2007), „Proza życia. Mowa, pismo, literatura” (2012), współredaktorka m.in. książki „Tętno pod tynkiem”. Warszawa Mirona Białoszewskiego (2013).

Program wydarzeń towarzyszących wystawie „Białoszewski nieosobny” powstał we współpracy z Fundacją im. Mirona Białoszewskiego.

Projekt „Warszawa (dla) Mirona. Obchody stulecia urodzin pisarza” realizowany w ramach zadania publicznego Dziedzictwo kulturowe Warszawy, finansowany przez Urząd Miasta Stołecznego Warszawy, Biuro Kultury.