Maciej Rataj

Maciej Rataj (1884 – 1940) był jednym z najwybitniejszych przywódców polskiego ruchu ludowego XX w., w latach 1922-1928 był marszałkiem Sejmu II Rzeczypospolitej.

Urodził się 19 lutego 1884 roku we wsi Chłopy, położonej w powiecie Rudki, 43 km od Lwowa. Z dziesięciorga dzieci Józefy i Wojciecha lat dojrzałych dożyli Maciej oraz jego trzy siostry: Maria, Katarzyna i Elżbieta.

Rodzina nie należała do zamożnych. Jako zdolny uczeń w gimnazjum otrzymywał stypendium za dobre wyniki w nauce, a dodatkowo zarabiał, udzielając korepetycji. W czasie studiów wstąpił do Towarzystwa Szkoły Ludowej, a następnie współtworzył Koło Towarzystwa Szkoły Ludowej im. Tadeusza Kościuszki.[1]

Ukończył studia z filologii klasycznej na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego.

Pracował jako nauczyciel greki, łaciny i filozofii w VI Gimnazjum im. Stanisława Staszica we Lwowie. Następnie przez cztery lata pełnił funkcję guwernera synów księcia Witolda Czartoryskiego w Pełkiniach pod Jarosławiem. Po tym okresie ponownie podjął pracę nauczyciela, tym razem w Zamościu. Uczył łaciny i języka polskiego w Królewsko-Polskim Gimnazjum Męskim oraz łaciny w Prywatnym Gimnazjum Realnym Żeńskim. Był nauczycielem surowym i wymagającym, jednak dzięki sprawiedliwemu traktowaniu zyskał szacunek i uznanie wśród uczniów.

Podczas pracy pedagogicznej, zarówno w Galicji, jak i w Królestwie Polskim, zetknął się ze zróżnicowanym poziomem nauczania. To doświadczenie miało istotny wpływ na jego późniejsze decyzje dotyczące reform systemu edukacji, które podejmował jako Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.[2]

W czasie pełnienia tej funkcji wydawał rozporządzenia i ustawy dotyczące szkolnictwa powszechnego, zawodowego, wyższego i specjalnego, m.in. „O zakładaniu i utrzymywaniu publicznych szkół powszechnych” (1920) oraz „O zakazie stosowania kar cielesnych w szkołach na terenie byłego zaboru pruskiego” (1921). Jednym z najważniejszych wyzwań, przed którymi stanął, była walka z analfabetyzmem. Z jego inicjatywy w 1921 roku uchwalono ustawę „O obowiązku zakładania i utrzymywania początkowych kursów dla dorosłych i bibliotek powszechnych” (1921).

*^{Głosowanie wyborcze, przemówienie wygłasza marszałek Sejmu Maciej Rataj, 1926–1926, Narodowe Archiwum Cyfrowe}*

W trosce o przygotowanie kadry pedagogicznej i podnoszenie kwalifikacji nauczycieli, zorganizował sieć kuratoriów w kraju. W czerwcu 1921 roku z jego inicjatywy utworzono Państwowy Instytut Pedagogiczny w Warszawie.

Działalność polityczną w Polskim Stronnictwie Ludowym „Piast” rozpoczął w 1914 roku, a następnie związał się z PSL „Wyzwolenie” – z listy tego ugrupowania po raz pierwszy kandydował do Sejmu Ustawodawczego. Posłem był w latach 1919–1930 oraz ponownie w latach 1934–1935, pozostając przez cały ten czas związany ze środowiskiem Polskiego Stronnictwa Ludowego.

W karierze politycznej Macieja Rataja miały miejsce dwa krótkie okresy, w których pełnił obowiązki głowy państwa: po zabójstwie prezydenta Gabriela Narutowicza, od 16 do 20 grudnia 1922 roku, oraz po przewrocie majowym, w wyniku rezygnacji prezydenta Stanisława Wojciechowskiego, od 14 maja do 4 czerwca 1926 roku.

Po przewrocie majowym tworzył demokratyczną opozycję parlamentarną w opozycji do rządów sanacyjnych. Pełnił funkcję wiceprezesa Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”, a po aresztowaniu Wincentego Witosa w 1930 roku i do jego powrotu z emigracji w marcu 1939 roku, faktycznie kierował tym ugrupowaniem. Od 1931 do 1939 roku był redaktorem naczelnym „Zielonego Sztandaru” – najważniejszego organu prasowego Stronnictwa Ludowego.

Po wybuchu II wojny światowej nie przyjął propozycji ewakuacji, którą złożył mu generał Władysław Sikorski. Pozostał w okupowanym kraju, gdzie zaangażował się w działalność konspiracyjną, dążąc do utworzenia struktur Polskiego Państwa Podziemnego oraz rozwinięcia pracy niepodległościowej w ramach Stronnictwa Ludowego. W pierwszych miesiącach niemieckiej okupacji współtworzył Główną Radę Polityczną przy Służbie Zwycięstwu Polski.

Dwukrotnie aresztowany przez Niemców: po raz pierwszy pod koniec listopada 1939 roku, a ponownie 30 marca 1940 roku, w drodze na spotkanie z komendantem Związku Walki Zbrojnej, generałem Stefanem Roweckim. Po drugim aresztowaniu został osadzony na Pawiaku. Zginął rozstrzelany w czerwcu 1940 roku podczas największej egzekucji przeprowadzonej w ramach Akcji AB, wraz z innymi przedstawicielami polskiej inteligencji, m.in. Mieczysławem Niedziałkowskim, czołowym politykiem Polskiej Partii Socjalistycznej.

*^{Poseł Maciej Rataj w towarzystwie żony Bronisławy, 1923–1934, Narodowe Archiwum Cyfrowe}*

Szczątki Macieja Rataja, ekshumowane z dołu egzekucyjnego 25 kwietnia 1946 roku,[3] pochowano w centralnej części cmentarza, w specjalnej, pojedynczej mogile oznaczonej jako kwatera B. Uroczysty pogrzeb, który odbył się 23 czerwca 1946 roku, przerodził się w wielką manifestację narodową, gromadzącą około 40 tysięcy uczestników.

W setną rocznicę odzyskania niepodległości został pośmiertnie odznaczony Orderem Orła Białego.

Opracowała: Maria Kamińska

Bibliografia:

Arkadiusz Kołodziejczyk, Maciej Rataj 1884-1940, Warszawa 1991
Praca zbiorowa pod red. Naukową Mirosławy Bednarzak-Libery i Janusza Gmitruka, Rola dziejowa Macieja Rataja, Warszawa 2018
Maciej Rataj, Pamiętniki 1918-1927 cz. I i II, Warszawa 2021

Zdjęcie główne: Maciej Rataj, marszałek Sejmu, 1922 – 1931, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Narodowe Archiwum Cyfrowe

[1] Towarzystwo Szkoły Ludowej powstało na terenie Galicji w latach 90. XIX w. jako polska organizacja oświatowa. Jego dewizą było hasło „przez oświatę do wolności”. Pierwszym prezesem TSL był Adam Asnyk – poeta i dramatopisarz, członek Rządu Narodowego z okresu powstania styczniowego. Towarzystwo miało wpływ na zakładanie szkół ludowych, m.in. przez udzielanie bezprocentowych pożyczek, bezzwrotnych datków czy tworzenie bezpłatnych bibliotek. Maciej Rataj zaangażował się w prowadzenie odczytów i pogadanek wśród ludności okolic, z których pochodził. Wspólnie z działaczami TSL organizował rocznice patriotyczne i manifestacje, m.in. z powodu prześladowań ludności polskiej w zaborze pruskim. Utworzenie TSL im. Tadeusza Kościuszki wynikało z różnic poglądów politycznych.

[2] Maciej Rataj kierował Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w pierwszym gabinecie Wincentego Witosa od 24 lipca 1920 do 13 września 1921 roku. Równolegle toczyła się wojna polsko-bolszewicka. Od 1 lipca 1920 roku Rataj był również członkiem Rady Obrony Państwa. Z jego inicjatywy uczniowie-żołnierze, którzy po zakończeniu działań zbrojnych zostali zdemobilizowani, objęci zostali dodatkową opieką.

[3] „Zwłoki Marszałka Rataja są jednymi z nielicznych spośród wydobytych z grobów na Palmirach, bez opaski na oczach. Należy wnioskować, że zginął, patrząc śmierci w oczy, nie pozwalając na ich zawiązanie, tak jak z dumnie podniesioną głową – według relacji naocznych świadków – wyjeżdżał w ostatnią drogę z Pawiaka na miejsce stracenia. Było to rankiem dnia 21 czerwca 1940 r.” – cytat za „Zwłoki Marszałka Rataja odnalezione w zbiorowej mogile z 21-go czerwca 1940 roku na Palmirach” w „Gazeta Ludowa”, nr 114, 27 kwietnia 1946 r., s. 1