10.07.2025 / Aktualności, Kultura online, Muzeum – Miejsce Pamięci Palmiry, Palmirski Panteon
Mieczysław Niedziałkowski
Mieczysław Niedziałkowski (1893-1940) był wybitną indywidualnością w polskim ruchu socjalistycznym. Jako teoretyk, ideolog i działacz nadawał ogólny ton założeniom programowym Polskiej Partii Socjalistycznej.
Urodził się w Wilnie w rodzinie inteligenckiej pochodzenia ziemiańskiego. Miał czworo rodzeństwa. Ojciec, Konrad Niedziałkowski, należał do Socjalno-Rewolucyjnej Partii „Proletariat”, a po rewolucji w 1905 roku został wiceprezydentem, następnie prezydentem Wilna. Jego dwaj bracia polegli w powstaniu styczniowym. W rodzinie Niedziałkowskich pielęgnowane były tradycje patriotyczne i niepodległościowe.
Mieczysław ukończył rosyjskie gimnazjum w Wilnie. W okresie gimnazjalnym założył Związek Młodzieży Postępowo – Niepodległościowej, który działał później w innych miastach – Grodnie, Białymstoku, Mińsku, Kownie i Szawli.
W 1912 roku rozpoczął studia prawnicze w Petersburgu. Zaangażował się wówczas w działalność socjalistyczną jako publicysta „Głosu Młodych”. Przerwał studia z uwagi na wybuch I wojny światowej. Zdecydował się na przyjazd do Warszawy i tu podejmował aktywności, będące następstwem jego poglądów społeczno-politycznych i przede wszystkim nadziei na odzyskanie niepodległości.
Jako doświadczony socjalista, wszedł w skład Centralnego Komitetu Robotniczego PPS.[1] Podjął też pracę w Biurze Pracy Społecznej Towarzystwa Popierania Pracy Społecznej, które było związane z Radą Regencyjną. [2] W rządzie Jędrzeja Moraczewskiego objął funkcję naczelnika wydziału sejmowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i przygotował ordynację wyborczą do Sejmu Ustawodawczego.[3]
Do Sejmu kandydował z okręgu płockiego. Posłem został w wieku 26 lat[4] i funkcję tę sprawował przez cztery kadencje, od 1919 do 1935 roku.
„Przed wyborami sejmowymi siadał na rower i jeździł w Płockim od wioski do wioski – ten intelektualista doskonale trafiał do chłopskich serc i umysłów.”[5]
Jako parlamentarzysta był bardzo zaangażowany – pracował w kilku komisjach sejmowych, m.in. Komisji Redakcyjnej konstytucji marcowej. W kręgu jego zainteresowań była przede wszystkim polityka zagraniczna oraz prace nad konstytucją.
Należał do oponentów polityki Piłsudskiego i sanacji. Sprzeciwiał się wojnie i w walkach 1920 roku nie brał udziału.[6] W późniejszych latach krytykował projekt konstytucji kwietniowej.
Od 1927 roku był redaktorem naczelnym „Robotnika” – naczelnego organu prasowego PPS.[7] Już wtedy miał za sobą bogate doświadczenie publicystyczne. Poza pracą publicystyczną wydał też kilka książek i opracowań, m.in.:
- „Organizacja pośrednictwa pracy” (1917),
- „Izby wyższe w parlamentach współczesnych” (1917),
- „Położenie międzynarodowe Polski” (1925),
- Teoria i praktyka socjalizmu” (1925).
Był postrzegany jako erudyta. Brał udział w spotkaniach na szczeblu międzynarodowym. Został wybrany jako delegat PPS-u na zgromadzenie ogólne Ligi Narodów w 1924 i 1925 roku. W 1928 roku był delegatem na Kongres Międzynarodówki Socjalistycznej w Brukseli. W odpowiedzi na zarzuty delegata niemieckiego krytykujące poparcie przez PPS zamachu majowego Niedziałkowski ripostował w języku francuskim:
„Potępiamy rasizm, antysemityzm, wszelkie formy faszyzmu. Socjalny demokrata niemiecki powinien baczniej obserwować zakusy Hitlera i jego bandy. Nacjonalizm niemiecki, dążący do zjednoczenia Rzeszy Niemieckiej z Austrią dla powiększenia potencjału Rzeszy, może stać się dla niej zgubnym, a na pewno jest groźny dla wolności i niepodległości Austrii.”[8]
Partia PPS rzeczywiście początkowo poparła przewrót majowy, nie akceptowała jednak ograniczenia demokracji na rzecz rządów autorytarnych. Niedziałkowski, jako jej główny ideolog, przeszedł do opozycji wobec Piłsudskiego. Był jednym z organizatorów Centrolewu – bloku stronnictw i partii politycznych, które dążyły do odsunięcia od władzy obozu rządzącego.
Był krytykiem rządów bolszewickich i politycznym oponentem Komunistycznej Partii Polski. Pracował nad zjednoczeniem robotników i chłopów przeciwko faszyzmowi, do tego sojuszu przekonywał też inteligencję.
Podejmował działania prewencyjne przeciwko niemieckiej agresji. Na ręce prezydenta Ignacego Mościckiego dwukrotnie składał memoriały w sprawie zagrażającego niebezpieczeństwa wybuchu wojny i podjęcia działań, w tym powołania rządu obrony narodowej.[9]
We wrześniu 1939 roku współorganizował obronę cywilną stolicy, m.in. przez powołanie Robotniczych Batalionów Obrony Warszawy, czy działalność w Robotniczym Komitecie Pomocy Społecznej. Mieczysław Niedziałkowski ściśle współpracował ze Stefanem Starzyńskim – Komisarzem Cywilnym Obrony Warszawy oraz generałami Walerianem Czumą i Juliuszem Rómmlem. Zaangażował się w działania konspiracyjne. Został komisarzem cywilnym przy komendancie głównym organizacji wojskowej Służba Zwycięstwu Polski[10] oraz członkiem Rady Politycznej SZP.
Do redakcji „Robotnika”, która mieściła się na ul. Wareckiej 7, przychodził regularnie także podczas wrześniowych bombardowań Warszawy w 1939 roku.
Nie chciał opuścić kraju. Gestapo aresztowało go w ostatnich dniach grudnia 1939 roku. Został zwolniony na święta, wrócił jednak do więzienia dobrowolnie, ponieważ dał słowo honoru powrotu. Honor i dane słowo oznaczało dla niego życie. Fragment ostatniej wiadomości wysłanej do żony z więzienia na Pawiaku brzmiał:
„Jedziemy jutro o świcie dopiero, ale noc spędzam na wyjezdnym na siedząco (…) Nie zginę. Maciej jedzie ze mną.[11] Teraz wypadnie mi zdać prawdziwy egzamin (…).”
Zginął rozstrzelany przez Niemców w egzekucji 21 czerwca 1940 roku. Miał 47 lat.
Zwłoki Mieczysława Niedziałkowskiego, po wcześniejszej ekshumacji z mogiły zbiorowej, pochowano w wyróżnionym miejscu palmirskiego cmentarza – w mogile specjalnej, oznaczonej jako kwatera A.
Za obronę Warszawy odznaczony Krzyżem Walecznych. Pośmiertnie odznaczony: Krzyżem Grunwaldu I klasy, Medalem Zwycięstwa i Wolności, Krzyżem Niepodległości Polski Podziemnej z Mieczami (1954).
Opracowała: Maria Kamińska
Bibliografia:
- Adam Ciołkosz, „Mieczysław Niedziałkowski” w tenże „Trzy wspomnienia”, s. 24-52, Londyn 1945
- Michał Śliwa, „Myśl polityczna Mieczysława Niedziałkowskiego 1893-1940”, Warszawa 1980
- Stanisława Woszczyńska, „O Mieczysławie Niedziałkowskim”, w: „PPS. Wspomnienia z lat 1918-1939”, Warszawa 1987
- https://dzieje.pl/artykuly-historyczne/85-lat-temu-w-palmirach-zginal-mieczyslaw-niedzialkowski [dostęp 30.06.2025]
- Konrad Jajecznik, „Przez demokrację do socjalizmu – projekt konstytucji autorstwa Mieczysława Niedziałkowskiego”, w: „Społeczeństwo i polityka”, nr 4(9) 2006
Zdjęcie główne: Mieczysław Niedziałkowski, Narodowe Archiwum Cyfrowe
[1] Z PPS związał się w wieku 17 lat.
[2] Rada Regencyjna w Królestwie Polskim była powołana we wrześniu 1917 r. przez niemieckie i austro-węgierskie władze okupacyjne jako organ władzy zwierzchniej.
[3] Ordynacja została zatwierdzona 28 listopada 1918 r. przez Radę Ministrów, następnie przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego. W 1922 r. została zatwierdzona przez Sejm Ustawodawczy i w oparciu o jej zasady przeprowadzano wybory parlamentarne w kolejnych latach: 1922, 1928 i 1930 r.
[4] W pierwszym Sejmie II RP był najmłodszym posłem, pełnił też funkcję sekretarza Izby Poselskiej. Zob. Adam Ciołkosz, „Trzy wspomnienia”, s. 25
[5] Cytat pochodzi ze wspomnień Adama Ciołkosza, s. 29
[6] W latach 1919-1920 ojciec Mieczysława Niedziałkowskiego był wojewodą. Zob. Adam Ciołkosz, „Trzy wspomnienia”, s. 25
[7] Redagował to pismo także przez półtora roku od 1917 r., po wyjściu z Pawiaka po aresztowaniu przez Niemców za agitację socjalistyczną i niepodległościową w czasie pruskiej okupacji Warszawy. Przed wybuchem II wojny światowej „Robotnik” wydawany był w ośmiu wersjach lokalnych.
[8] Cytat za: Stanisława Woszczyńska, „O Mieczysławie Niedziałkowskim”, w „PPS. Wspomnienia z lat 1918-1939”, Warszawa 1987, s. 1138-1139
[9] 13 listopada 1937 r. oraz 1 kwietnia 1939 r.
[10] Tę funkcję pełnił Michał Karaszewicz-Tokarzewski.
[11] Mieczysław Niedziałkowski wymienia tu marszałka Sejmu Macieja Rataja.