Przedsiębiorczynie, projektantki, producentki

^{Od lewej: Aneta Bukowska, Katarzyna Nejman, Anna Bera, fot. Marcin Nalepa}

Warsztat pełen wiórów, ciężkich maszyn i zabrudzonych narzędzi – tak często wygląda miejsce pracy, które stworzyły sobie adeptki rzemiosła. Reanimacja wytwórczości odbywa się w dużej mierze dzięki kobietom. Ma walor małej, lokalnej produkcji i wiąże się z reinterpretacją starych technik.

Nowa jakość produktów

Rzemieślniczkom przyświeca wiara, że istnieją klienci zmęczeni bylejakością masowej produkcji, którzy potrzebują rzeczy solidnych i spersonalizowanych. Wiele z nich to absolwentki uczelni artystycznych, kierunków związanych z designem, architekturą, grafiką. W trakcie kształcenia poznały różne techniki rzemieślnicze. Mają duże zdolności manualne, które gwarantują wysoką jakość projektów i precyzję wykonania. Czasem to po prostu osoby, które potrzebują się przebranżowić, szukają więc alternatywnej kariery w oparciu o swoje pasje lub potrzeby. Tworzą produkty, które wymyśliły dla siebie albo takie, które są potrzebne ich bliskim. Wanda Stolarska z cukierni Il Mijo poszukiwała zdrowych słodyczy dla syna alergika, a w końcu zdobyła specjalistyczną wiedzę w tej dziedzinie. Spożytkowała ją otwierając cukiernię z rzemieślniczymi lodami.

*^{Od lewej: Hania Bulczyńśka, Wiktoria Gmurska, Natalia Fornalska, fot. Marcin Nalepa}*

Współczesne rzemieślniczki zajmują się m.in. ceramiką, tkactwem, jubilerstwem, renowacją mebli, stolarstwem, kaletnictwem. Co charakterystyczne dla nowego rzemiosła łączą materiały, czy techniki z różnych dziedzin. Eksperymentują. Wystarczy krótki spacer po prawobrzeżnej Warszawie, żeby zachwycić się i zainspirować. U artystki Anny Bery można zobaczyć jak tworzy unikatowe meble, rzeźbiąc w surowym drewnie. W piekarni rzemieślniczej Rano kupić pieczywo z chrupiącą skórką wyrabiane i wypiekane na miejscu przez założycielkę Wernikę Nogańską i Mateusza Karkoszkę. W pracowni u Ani Kędziorek z Side Sign skorzystać z usług z renowacji mebli, tapicerowania i starych technik stolarskich. Zobaczyć jakie oryginalne lampy, zegary, panele akustyczne, stojaki i osłony na donice z przemysłowych odpadów drewnianych projektuje i wykonuje Małgorzata Słuszkiewicz (Masa Drewna). Wyliczać można by o wiele dłużej.

Ubrania warsztatowe dla kobiet

Na pewnym etapie swojej drogi wytwórczynie zderzają się z tradycją, która dobrego fachowca widzi w mężczyźnie. Oznacza to, że muszą pokonać pewne ograniczenia, albo że niektóre rzeczy nie zostały dla nich przewidziane. Na przykład ubrania robocze. Natalia Urbańska razem z mężem prowadzi pracownię Ślusarnia Stalowa. Najbardziej brakuje jej odpowiednich rękawic spawalniczych. „Nie rozumiem dlaczego jest pełna gama kolorowych rękawic kobiecych do pracy w ogrodzie, a nie ma nic z asortymentu spawalniczego” – mówi. Te dostępne zaczynają się od takiego rozmiaru, że zsuwają się jej z dłoni. Buty robocze ze stalowymi wkładkami są zawsze za duże. Maski do spawania jakoś da się dopasować, bo mają wewnątrz regulację dociskaną do głowy, ale nie jest to wygodne. Marzy jej się asortyment kobiecych ubrań warsztatowych.

Mało przyjazna strona dziedzictwa

W miejskim rzemiośle nie było miejsca dla kobiet. Przynajmniej oficjalnie. Nawet krawiectwem damskim zajmowali się mężczyźni. Pierwszą kobietą w warszawskim cechu krawców przyjęto dopiero w latach 80 tych XIX wieku. Później pojawiły się w roli pracownic warsztatów i robotnic w fabrykach. W 1931 roku 42% wszystkich zawodowo czynnych kobiet w Warszawie pracowało właśnie w rzemiośle lub przemyśle.[1]

Żona majstra odgrywała istotną rolę. Gotowała pożywienie dla czeladników, wypłacała zarobki, przyjmowała zamówienia. Gdy mąż umarł, mogła prowadzić warsztat na tzw. prawach wdowich, bez konieczności posiadania kwalifikacji. W PRL wiele dla emancypacji zrobiła ekonomia. Córki rzemieślników zdobywały wykształcenie, ale ostatecznie pracowały w rodzinnych warsztatach, bo tu była potrzebna pomoc. Praca była ciężka, ale zarobki kilka razy większe niż na oficjalnych pensjach. Dzięki temu wiele warsztatów doczekało się kontynuacji. Np. pani Elżbieta Marciniak zamiast zostać nauczycielką prowadziła rodzinny warsztat szczotkarski, a Jadwiga Litwińczuk wykształcona w szkole medycznej całe życie przepracowała w warsztacie szklarskim, który przejęła od taty. Oba zakłady istniały na ul. Ząbkowskiej na warszawskiej Pradze.

Organizacja zawodowa na nowo

Rzadko można spotkać kobiety we władzach istniejących cechów. Wyjątkiem jest Ogólnopolski Cech Rzemieślników Artystów, stanowisko czwartego z kolei Prezesa, od 2009 roku zajmuje tam Olga Werbeniec, mistrzyni kaletniczka. Z inicjatywy kobiet powstają więc nowe struktury, jak Stowarzyszenie Nów. Nowe Rzemiosło. Jego pomysłodawczynią jest ceramiczka Olga Milczyńska oraz promotorka Małgorzata Herman. Wśród 19 członków Stowarzyszenia aż 12 to kobiety (dane na luty 2022 roku).

Rzemiosło to dziedzictwo w ciągłym przetwarzaniu. Zmieniało się tak, jak zmieniały się potrzeby i życie ludzi. Być może za wcześnie jest by stwierdzić, że kobiety wytwórczynie przywrócą produkcję do miast. Ale dla samego rzemiosła ich działalność jest bardzo ożywcza.

Katarzyna Chudyńska-Szuchnik

Tekst opublikowany oryginalnie w Notesie Praca Praga (red. K. Sadowy, M. Czeredys, N. Daca), w ramach projektu OpenHeritage openheritage.eu i działań PragaLAB ohpraga.pl.

[1] Z dziejów rzemiosła warszawskiego, red. B. Grochulska, Warszawa 1983

Rzemieślniczki z Pragi to projekt dokumentacyjny przeprowadzony w 2023 roku w ramach programu Wykonane na prawym brzegu. Rzemieślnicy. Jego bohaterkami jest sześć rzemieślniczek tzw. nowej fali rzemiosła, które prowadzą pracownie po prawej stronie Wisły i znajdują się na Mapach Rzemieślników Pragi Północ lub Pragi Południe: rzemieslnicy.waw.pl.

Projekt składa się z fotografii oraz wywiadów. Krótsze wersje wywiadów dostępne są na stronie Muzeum Warszawskiej Pragi, a dłuższe w zbiorze Archiwum Historii Mówionej.

Autorem zdjęć jest fotografik Marcin Nalepa.

Wywiady przeprowadziła, transkrybowała i zredagowała Katarzyna Chudyńska-Szuchnik.

Redakcja językowa: Urszula Drabińska.

Fotodokumentacja projektu Rzemieślniczki z Pragi została zrealizowana dzięki wsparciu finansowemu m.st. Warszawy w ramach realizacji przedsięwzięć rewitalizacyjnych.